Uznanie zabytku za Pomnik Historii to jedna z najbardziej prestiżowych form ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce. Dotyczy wyłącznie obiektów nieruchomych, które wyróżniają się wyjątkową wartością historyczną, artystyczną lub naukową.

Pochodzenie idei

Instytucja Pomnika Historii wywodzi się z art. 6 ust. 1 znowelizowanej ustawy z 1962 r. o ochronie dóbr kultury i o muzeach. Już wtedy przewidziano możliwość wyróżnienia zabytków o szczególnym znaczeniu dla kultury narodowej. Pomysł ten wpisywał się w ducha Konwencji haskiej oraz idei Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną.

Mimo wcześniejszych zapisów prawnych, pierwszy obiekt uznano za Pomnik Historii dopiero w 1994 roku.

Podstawa prawna obecnie

Zgodnie z art. 7 pkt 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Pomnik Historii to jedna z ustawowych form ochrony.

Status ten:

nadaje Prezydent RP,
na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego,
w drodze rozporządzenia.

W rozporządzeniu znajduje się:

nazwa obiektu,
jego opis i uzasadnienie,
określenie granic ochrony (opisowo i graficznie).

Kryteria uznania za Pomnik Historii

Obiekt musi spełniać wymagania określone w dokumencie „Kryteria i procedury uznawania za Pomnik Historii”, m.in.:

ponadregionalne znaczenie kulturowe, naukowe lub artystyczne,
obecność w świadomości społecznej,
źródło inspiracji dla przyszłych pokoleń,
zachowanie układu przestrzennego,
czytelność stylistyczna,
wartościowe otoczenie krajobrazowe lub urbanistyczne,
dzieło wybitnych twórców,
dobry stan zachowania lub możliwość rewaloryzacji,
troska konserwatorska.

Jakie obiekty mogą być Pomnikami Historii?

Status ten może otrzymać m.in.:

krajobrazy kulturowe,
układy urbanistyczne i ruralistyczne,
zespoły architektoniczne,
budowle i obiekty inżynierii,
dziedzictwo przemysłowe,
parki, ogrody i cmentarze,
miejsca pamięci narodowej,
stanowiska archeologiczne.

Cmentarze jako Pomniki Historii

Cmentarze mogą zostać uznane za Pomniki Historii, jeśli:

zachowały historyczny układ,
zawierają dzieła sztuki sepulkralnej i wartościowy drzewostan,
są miejscem pochówku wybitnych osób,
są świadectwem ważnych wydarzeń historycznych.

Wniosek składa się do Generalnego Konserwatora Zabytków, trafia on następnie do Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz Rady Ochrony Zabytków. W razie pozytywnej opinii – przygotowywane jest rozporządzenie Prezydenta RP.

Symbolika i korzyści

Choć status Pomnika Historii nie nakłada dodatkowych obowiązków prawnych, wiąże się z prestiżem i:

zwiększa szanse na dofinansowania z funduszy MKiDN,
umożliwia używanie logo Pomnika Historii w promocji,
podnosi rangę i rozpoznawalność obiektu.

Pomnik Historii a lista UNESCO

Zgodnie z art. 15 ust. 4 u.o.z., Pomniki Historii mogą być zgłaszane do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, jeśli:

reprezentują wyjątkową wartość,
są typowe dla zasobów dziedzictwa w Polsce,
mają zróżnicowanie typologiczne i regionalne.

Monitoring i cofnięcie statusu

Ze względu na rosnącą liczbę Pomników Historii, ich stan monitorują:

Narodowy Instytut Dziedzictwa,
Generalny Konserwator Zabytków.

W przypadku utraty wartości zabytkowej, możliwe jest cofnięcie statusu – w trybie identycznym jak przy nadawaniu. Brak jasnych kryteriów tej procedury bywa jednak przedmiotem krytyki ze strony ekspertów.

Podsumowanie

Pomnik Historii to najwyższy wyraz uznania dla wyjątkowej wartości dziedzictwa kulturowego. Choć nie wiąże się z nowymi obowiązkami dla właścicieli, stanowi silne narzędzie promocji i prestiżu, ułatwia pozyskiwanie funduszy oraz może otworzyć drogę do wpisu na listę UNESCO. To nie tylko wyróżnienie – to także zobowiązanie do dbałości o pamięć i tożsamość narodową.